Водопад Гадельша/ҒӘҘЕЛША ШАРЛАУЫҒЫ
Гадельша - водопад на Южном Урале, расположенный в пределах Республики Башкортостан (Россия). Находится в верховьях реки Худолаз, которая протекает в отрогах горного хребта Ирендык. Общая высота водопада превышает 15 м, по этому показателю Гадельша признан самым высоким водопадом Башкортостана.
17 августа 1965 года объявлен гидрологическим памятником природы. Принадлежит к популярным туристическим объектам. Известен также под местными названиями Туяляс, Туялас, Туаляс и Ибрагимовский водопад. Первые три варианта происходят от башкирского названия реки Худолаз.
Административно водопад Гадельша расположен в Баймакском районе Башкортостана на землях Баймакского лесничества. В 6,5 км к юго-западу от водопада ранее находилась одноимённая деревня (ныне заброшена), в 4 км в юго-западном направлении от водопада расположена деревня Абзаково. Кроме того, в 1,5 км от водопада построена база отдыха Башкирского медно-серного комбината.
Исходя из физической географии, Гадельша расположен на восточном склоне (отроге) хребта Ирендык, неподалёку от горной вершины Яманташ («Плохой камень»). Горный хребет в этом месте формируют вулканогенные (эффузивные) породы нижнего и среднего девона, так называемая ирендыкская свита. Собственно уступы самого Гадельша образованы трещиноватыми горными породами, сложенными кремнистыми сланцами, порфиритами и туфами.
Водопад образован течением реки Худолаз, которая является правым притоком Урала. Гадельша принадлежит к водопадам каскадного типа и состоит из трёх уступов. Общая высота водопада превышает 15 м (но не более 20 м), по этому показателю он является самым высоким на Южном Урале. Первый уступ водопада пологий и не превышает в высоту 1,2 м, по нему вода стекает как по наклонному жёлобу. Второй и третий уступы высотой по 7 м каждый, оба крутые, вода, стекая по ним, разбивается на отдельные струи. Как и в большинстве горных водопадов мощность Гадельша сильно различается в зависимости от времени года. Зимой этот водопад замерзает. Наибольший объём воды проходит через него весной, когда идёт таяние снега на вершинах, в это время водопад особенно красив. Летом и осенью расход воды в нём гораздо меньше, но даже при летней оценке его дебит составляет 10 л/с.
Водопад Гадельша принадлежит к числу самых известных природных объектов Башкортостана. Большинство туристов посещает его самостоятельно в рамках однодневной поездки. Окрестности водопада входят в рекреационную зону базы отдыха. Территория вокруг него покрыта лесом, состоящим из берёз и осин с примесью лиственницы и реликтовых (для Башкортостана) вяза гладкого и шершавого. На обнажённых горных склонах развита степная и камнелюбивая растительность. На этих участках встречаются такие редкие виды, как ковыль Залесского и ковыль перистый, ирис сибирский, рябчик русский, шиверекия подольская, Potentilla sericea и т. д.[1][3]. Ниже Гадельша течение Худолаза образует каскад из ещё нескольких уступов (порогов), хотя и значительно ниже него, но также живописных. В окрестностях водопада найдены залежи полудрагоценных камней — яшмы.
Учитывая большое эстетическое, научное и рекреационное значение этого творения природы, Постановлением Совета Министров Башкирской АССР от 17 августа 1965 года водопад объявлен гидрологическим памятником природы. Общая площадь особо охраняемой природной территории составляет 11 га. Границы памятника природы проходят по водоохранной зоне (200 м) реки Худолаз, протяжённость реки в границах памятника природы — 1,3 км, включая весь каскад водопадов. На территории памятника природы запрещены: все рубки, кроме санитарных; выпас скота; сбор и заготовка растений; любое строительство; бурение и добыча полезных ископаемых; любая хозяйственная деятельность, приводящая к уничтожению или изменению внешнего облика водопада и его гидрологического режима, к ухудшению условий произрастания растений, изменению ландшафта.
ҒӘҘЕЛША ШАРЛАУЫҒЫ - ИРӘНДЕКТЕҢ КӨМӨШ АЛҠАҺЫ...
Ғәҙелша (Ибраһим) шарлауығы - Баймаҡ районында, Ирәндектең көнсығыш тармағы булған Яманташ тауында, Төйәләҫ йылғаһындағы шарлауыҡ. Диңгеҙ кимәленән 800 м бейеклектә. Өс киртләсле. Юғары киртләсенең бейеклеге 1,2 м, икенсе һәм өсөнсө киртләсе етешәр метр. Шарлауыҡ Башҡортостандағы иң бейеге һанала.
Тирә–яғында йәшмә таралған. Шарлауыҡ 1965 йылда тәбиғәт ҡомартҡыһы тип иғлан ителгән һәм дәүләт тарафынын һаҡлана. Был тәбиғәттең гидрологик, гидроморфологик, ботаник ҡомартҡыһы ғына түгел, ундағы тәбиғәт һирәк осрай торған үҫемлектәргә бай.
"Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы"на индерелгән үләндәр: йомшаҡ әрем (полынь шелковистая), ҡаясатыр (бороздоплодник), казак артышы (можжевельник казацкий), ҡарға
ҡуҙағы (чина Гмелина), Литвинов сырмалсығы (чина Литвинова), тау һарынаһы (горноколосник колючий), ебәк ҡаҙүлән (лапчатка шелковая), шиверекия үләне (шиверекия подольская), цицербита үләне (цицербита уральская), шырт еҙүлән (тонконог жестколистный), елемүлән (смолевка башкирская).
Ҡаяға йәбешеп үҫкән ағастарға оя ҡорған ҡоштарҙы һәр ерҙә лә осратып булмай.
Ғәҙелша шарлауығы - туристарҙың яратҡан урыны. Ҡояш нурҙарында йәйғор уйнай, һалҡынса саф һауа. Бында башҡаса моң, шуға ла Мәхмүт-сәсән, Ғата Сөләймәнов, Кәрим Дияров, Рәхмәтулла Бүләков кеүек башҡорт йырсылары, сәсәндәре, ҡурайсыларының тыуған төйәге.
Административ яҡтан Ғәҙелша шарлауығы Башҡортостандың Баймаҡ районында, Баймаҡ урман хужалығы биләмәһендә урынлашҡан. Шарлауыҡтан 6,5 км алыҫлыҡта шул исемле
ауыл булған, хәҙер был ауыл бөткән. Ғәҙелшанан 9,5 км Абҙаҡ ауылы бар. Бынан тыш 1,8 км алыҫлыҡта Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинатының ял итеү базаһы төҙөлгән.
Ғәҙелша шарлауығы Ирәндек тауының көнсығыш битләүендә Яманташ тау түбәһенән йыраҡ түгел урынлашҡан. Был урындағы тауҙар Түбән һәм Урта Девон осорондағы, Ирәндек свитаһы тип аталған, вулкан (эффузия) тоҡомдарынан барлыҡҡа килгән. Ғәҙелшаның һикәлтәләре кремний сланецтары, порфириттар, туф кеүек тау тоҡомдарынан тора.
Шарлауыҡ Яйыҡ йылғаһының ҡушылдығы Төйәләҫ йылғаһында барлыҡҡа килгән. Шарлауыҡ каскад тибындағы шарлауыҡтарға керә һәм өс каскадтан тора. Шарлауыҡтың дөйөм бейеклеге 15 м-ҙан артыҡ, 20 м-ға етмәй. Был күрһәткес буйынса был Көньяҡ Уралдағы иң бейек шарлауыҡ.
Шарлауыҡтың беренсе күтәрмәһе яҫы һәм бейеклеге 1,2 метрҙан артмай, һыу ялғаштан аҡҡан кеүек аға. Икенсе һәм өсөнсө күтәрмәләре 7-шәр метр бейеклектә һәм икеһе лә текә. Уларҙан ағып төшкән һыу айырым ағымдарға бүленә. Һыу ағымы йыл миҙгеленә ҡарап үҙгәрә.
Ҡышын шарлауыҡ туңа. Яҙ көнө һыуҙың иң ҙур сығымы булған миҙгел. Был ваҡытта шарлауыҡ иҫ киткес матур була. Йәй һәм көҙ айҙарында һыу сығымы кәмей, шулай ҙа 10 л/с һыу сығымы һаҡлана.